Adam Mickiewicz urodził się 24 grudnia 1798 roku w Zaosiu k. Nowogródka (wedle niektórych hipotez: w Nowogródku, miejscu zamieszkania rodziców) w rodzinie szlacheckiej herbu Poraj. Był synem Mikołaja, komornika mińskiego i adwokata (zm. 1812), i Barbary z Majewskich Mickiewiczów (zm. 1820). Rodzina Mickiewiczów na pocz. XVIII w. przeniosła się z powiatu lidzkiego do powiatu nowogródzkiego, w Wielkim Księstwie Litewskim. 12 lutego 1799 r. (24 II 1799 n.s.) został ochrzczony w religii rzymskokatolickiej. Miał czterech braci: Franciszka (1796-1862), Aleksandra (1801-1871), Jerzego (1804-1839) i Antoniego (1805-1810). W latach 1807-1815 uczęszczał i ukończył sześcioklasową szkołę powiatową w Nowogródku, prowadzoną przez dominikanów. Przed końcem ostatniego roku szkolnego złożył podanie do Wileńskiego Instytutu Medycznego (wydział medyczny Uniwersytetu Wileńskiego), które nie zostało uwzględnione. We wrześniu 1815 r. udał się do Wilna, zamieszkał u ks. Józefa Mickiewicza, dziekana wydziału fizyczno-matematycznego Uniwersytetu Wileńskiego, w domu rektorskim; po egzaminie wstępnym został przyjęty do seminarium nauczycielskiego na wydziale fizyczno-matematycznym. Otrzymał stypendium nauczycielskie, obligujące go do odpracowania w szkole dwóch lat za każdy rok studiów. Na pierwszym roku studiował chemię (Jędrzej Śniadecki), algebrę, fizykę, także uczęszczał na wykłady z historii powszechnej (J. Lelewel), języka i literatury greckiej i łacińskiej (G.E. Groddeck), estetyki i teorii poezji i wymowy (L. Borowski). Po ukończeniu pierwszego roku, zgodnie z pierwotnym zamiarem kontynuował studia na wydziale literatury i sztuk wyzwolonych; studiował literaturę grecką i łacińską wraz z mitologią i archeologią, estetykę, poezję i retorykę, historię, literaturę powszechną, polską i rosyjską, logikę, uczył się języka francuskiego, niemieckiego i angielskiego. W październiku 1817 wraz z J. Jeżowskim, T. Zanem, O. Pietraszkiewiczem i in. organizował założenie tajnego Towarzystwa Filomatów, gromadzące młodzież akademicką, służące do pracy samokształceniowej i literackiej; z czasem w kręgu zainteresowań filomatów znalazły się również kwestie polityczne. Współorganizował tworzenie następnych organizacji podległych filomatom: Związek Promienistych, Związek Przyjaciół, Zgromadzenie Filaretów. Debiutował w druku wierszem „Zima miejska” w _Tygodniku Wileńskim_ w lipcu 1818 roku. Po ukończeniu studiów w połowie 1819 objął od września stanowisko nauczyciela literatury, historii i prawa w szkole powiatowej w Kownie. W końcu 1820 przedłożył rozprawę magisterską, której prof. Groddeck nie przyjął do obrony. Przebywał i pracował w Kownie do r. 1823, z roczną przerwą (1821/1822) urlopową, podczas której mieszkał w Wilnie. Okresy wakacyjne spędzał w Nowogródku i Wilnie, wędrując po Nowogródczyźnie (m.in. Tuhanowicze, Szczorse, Cyryn, Płużyny, Ruta), okolicach Wilna (Troki), Kowna (Romajnie, Wędziagoła), wybrzeża Bałtyku (Połąga). W Kownie nawiązał romans z doktorową Karoliną Kowalską; od lata 1820 rozwijała się znajomość z Marią Wereszczakówną, narzeczoną a od lutego 1821 żoną W. Puttkamera; znajomość ta w następnych latach stanie się źródłem dramatycznych napięć i rozterek uczuciowych.

Wiosną 1822 opublikował osobny druk z wierszem „Do Joachima Lelewela […]”, a na początku czerwca pierwszy tom „Poezji”, dedykowany przyjaciołom: J. Czeczotowi, T. Zanowi, J. Jeżowskiemu, F. Malewskiemu. W kwietniu 1823 wydał drugi tom „Poezji”. Bezskutecznie starał się o zgodę na naukowy wyjazd zagraniczny lub stanowisko profesora w Liceum Krzemienieckim. W połowie 1822 został objęty tajnym nadzorem przez uniwersytecką komisję powołaną przez ks. A.J. Czartoryskiego do zbadania działalności tajnych związków wśród młodzieży. Po objęciu przez senatora M. Nowosilcowa szeroko zakrojonego śledztwa Mickiewicz został aresztowany 23 października (4 XI) 1823 r. i osadzony z kilkoma innymi filomatami w więziennej celi dawnego klasztoru bazylianów w Wilnie. W areszcie, poddawany licznym przesłuchaniom u Nowosilcowa, przebywał do 21 kwietnia (3 V) 1824 r.; uwolniony za poręczeniem J. Lelewela. Decyzją komisji Nowosilcowa z 6 (18) września 1824 r., zatwierdzoną przez cara Aleksandra I, został skazany na wydalenie z kraju z zaleceniem zatrudnienia w odległych guberniach Rosji. Wyjechał z Wilna 25 października (6 XI) 1824 r. jadąc (wraz z J. Sobolewskim, F. Malewskim, J. Jeżowskim, O. Pietraszkiewiczem) przez Kowno, Szawle, Rygę, do Petersburga.

W Petersburgu przebywał trzy miesiące, od 9 (21) listopada 1824 r., nawiązując kontakty w środowiskach polskich i rosyjskich literatów i uczonych (m.in. J. Sękowski, J. Oleszkiewicz, K. Rylejew, A. Bestużew, T. Bułharyn). Skierowany do pracy w Liceum Richelieu w Odessie wyjechał wraz z Malewskim i Jeżowskim z Petersburga 26 stycznia (7 II) 1825 r.. Przez Kijów i Jelizawietgrad przybył do Odessy 17 lutego (1 III) 1825 r.. Tu otrzymał nowy carski zakaz zatrudnienia w szkole i skierowania do którejś z centralnych guberni. Przebywał w Odessie do listopada 1825, nawiązując kontakty z polskim domami i salonami Zaleskich, Sobańskich, Szemiothów; poznał Henryka Rzewuskiego, miał romans z jego siostrą Karoliną Sobańską. Kontaktował się z przedstawicielami polskiej i rosyjskiej konspiracji, z Piotrem Moszyńskim z Towarzystwa Patriotycznego, z członkami Towarzystwa Zjednoczonych Słowian. Z Odessy odbywał, w towarzystwie gen. J. Witta, K. Sobańskiej, H. Rzewuskiego, szereg wycieczek na południe: stepami do Akermanu w dolinie Dniestru (w maju 1825), wycieczkę morską do Sewastopola, a dalej do Eupatorii (w sierpniu), wycieczki konne do Bakczysaraju, Ałuszty, Gurzufu, Bałakławy. Z poleceniem zatrudnienia w kancelarii gen. D. Golicyna w Moskwie wyjechał z Odessy 12 (24) listopada 1825 r.. Przybył do Moskwy 12 (24) grudnia 1825, faktycznie zwolniony z wykonywania jakiejkolwiek pracy urzędowej. Mieszkał w pensjonatach razem z J. Jeżowskim i F. Malewskim. Od połowy 1826 nawiązał kontakty z literatami rosyjskimi z kręgu redakcji _Moskiewskiego Telegrafu_ i _Moskiewskiego Wiestnika_ (m.in. M. Polewojem, M. Pogodinem, E. Boratyńskim, P. Wiaziemskim) i salonu księżnej Zinaidy Wołkońskiej, z którą zawrze wieloletnią przyjaźń. Poznał Karolinę Jaenisch, malarkę i poetkę, z którą znajomość w następnych latach nasunie Mickiewiczowi myśli o małżeństwie. Jesienią 1826 poznał przybyłą do Moskwy słynną pianistkę Marię Szymanowską z córkami Celiną i Heleną. W grudniu 1826 opublikował w Moskwie tom „Sonetów” miłosnych i „Sonetów krymskich”. Zyskiwał coraz większe uznanie i sławę, także dzięki wybitnemu talentowi improwizatorskiemu. W październiku i listopadzie 1827 wystąpił z Malewskim z planem założenia w Moskwie polskiego czasopisma _Iris_, na co nie zgodziły się władze rosyjskie. W okresie od grudnia 1827 do maja 1829 mieszkał głównie w Petersburgu, entuzjastycznie przyjmowany w środowiskach polskiej arystokracji i rosyjskich literatów (m.in. T. Bułharyn, A. Chomiakow, I. Kozłow, W. Żukowski, I. Kryłow); tu spotykał się często z A. Puszkinem. W końcu lutego 1828, korzystając z łagodniejszej tutaj cenzury opublikował w Petersburgu tom z „Konradem Wallenrodem". W kwietniu 1828 wziął udział w wydanej na jego cześć, przez przyjaciół rosyjskich w Moskwie, uczcie pożegnalnej przed wyjazdem do Petersburga i za granicę (w przyszłości). Najczęściej bywał w petersburskim domu M. Szymanowskiej, prowadził bujne życie towarzyskie. Na początku marca 1829 opublikował w Petersburgu dwutomowe wydanie zbiorowe "Poezji", zawierające m.in. rozprawę krytyczną „O krytykach i recenzentach warszawskich”. Od połowy marca do połowy kwietnia 1829 przebywał ostatni raz w Moskwie, żegnając się z przyjaciółmi, przeprowadzając ostateczne rozstanie z K. Jaenisch. Pomimo oporów części rosyjskich władz, przy silnym wsparciu rosyjskich kręgów liberalnych otrzymał zgodę na opuszczenie Rosji i wyjazd do Włoch „dla poratowania zdrowia”. Przyśpieszył wyjazd z powodu zagrożenia cofnięcia paszportu. Opuścił Petersburg 14/26 maja 1829 r., dnia 15/27 maja 1829 r. wypłynął statkiem angielskim z Kronsztadu do Lubeki i Hamburga. W Berlinie stanął 6 czerwca 1829 r., gdzie był entuzjastycznie witany w kręgach Polonii berlińskiej, głównie z Wielkopolski; tu poznał m.in. Stefana Garczyńskiego, później jednego z najbliższych przyjaciół Mickiewicza. Pierwszą połowę lipca 1829 spędził w Dreźnie, spotykając się m.in. gen. K. Kniaziewiczem. Kilka dni spędził w Pradze, spotykając się m.in. z W. Hanką, slawistą i członkiem czeskiego ruchu odrodzenia narodowego. Trzy tygodnie spędził na kuracji zdrowotnej w Karlsbadzie, gdzie dołączył do niego przyjaciel z czasów wileńskich Antoni Edward Odyniec. Dalej razem kontynuowali podróż przez Jenę do Weimaru (gdzie kilka razy przyjął ich J.W. Goethe), Frankfurtu n. Menem, Moguncji, Koblencji, Bonn (gdzie Mickiewicz złożył wizytę u A.W. Schlegla). 15 września 1829 r. wraz z poznanymi w Weimarze rzeźbiarzem Davidem d’Angers i poetą Victorem Pavie udali się przez Heidelberg, Karlsruhe do Strasburga. Ze Strasburga przez Fryburg dotarli do Szwajcarii. Poznali Alpy i przez przełęcz w Splügen (25 września 1829 r.), dalej Chiavennę, jezioro Como dotarli do Mediolanu. Przez Brescię, Weronę, Padwę przybyli do Wenecji, gdzie zatrzymali się na dwa tygodnie (do 20 października 1829 r.). Trzy dni spędzili w Bolonii, trzy tygodnie przebywali we Florencji (do 14 listopada 1829 r.). Przez Sienę, Viterbo 18 listopada 1829 r. przybyli do Rzymu. Mickiewicz zwiedzał miasto, muzea, pracownie artystów, prowadził bogate życie towarzyskie; gościł często w zaprzyjaźnionych domach księżnej Z. Wołkońskiej, Wiery Chlustin z córką Anastazją, u rosyjskiego dyplomaty G. Gagarina, w domu polskich ziemian z Galicji, Ankwiczów. Znajomość z Ewą Henriettą Ankwiczówną przerodzi się w głębszą więź uczuciową i pobudzi Mickiewicza do bezskutecznych starań o jej rękę. Rozwija znajomości wśród polskich artystów i ludzi kultury (malarz W.K. Stattler, ks. St. Chołoniewski, Łempiccy). W marcu 1830 odnawia znajomość z przybyłym do Rzymu S. Garczyńskim. Od 6 maja do 20 czerwca 1830 r. wraz z A.E. Odyńcem odbył podróż do Neapolu, a następnie sam udał się na Sycylię, do Messyny i Palermo; po powrocie do Neapolu zwiedzał w gronie przyjaciół Herkulanum, Wezuwiusz, Paestum, Pompeje, Sorrento. Od 1 lipca 1830 do początku listopada wraz z A.E. Odyńcem odbył podróż do Szwajcarii, zatrzymując się m.in. w Asyżu, Florencji, Genui. Mediolanie; następnie przez przełęcz Simplon i Chamonix przybyli do Genewy (1 VIII 1830). Między 14 sierpnia a 4 września 1830 r. odbył z Odyńcem i poznanym w Genewie Zygmuntem Krasińskim wyprawę górską w Alpy Berneńskie. W Genewie był częstym gościem pań Chlustin i Ankwiczów. 10 października 1830 r. opuścił Genewę, wracając samotnie do Rzymu. Tutaj odnowił znajomość z przybyłym Henrykiem Rzewuskim. Na wiadomość o wybuchu powstania listopadowego (która dotarła do Rzymu w połowie grudnia 1830) planował powrót do kraju, ale nie podejmował energicznych działań; nie wierzył w powodzenie powstania. Wyjechał z Rzymu w drugiej połowie kwietnia 1831; przez Florencję, Turyn, Genewę dotarł do Paryża w drugiej połowie czerwca 1831. Spotkał się z Charlesem Montalembertem, Félicité de Lamennais, Charlesem Nodierem. Nawiązał kontakty z polskim przedstawicielstwem rządu powstańczego. Plany przedostania się na Litwę statkiem wiozącym broń dla powstańców spełzły na niczym. Wyjechał z Paryża ok. 23 czerwca 1831 r. w kierunku Warszawy z paszportem na nazwisko Adam Mühl. Z Drezna pojechał do Wielkopolski (Wielkiego Księstwa Poznańskiego w zaborze pruskim). Siedem miesięcy spędził w południowej (okolice Kościana i Leszna) i północnej (okolice Obornik) Wielkopolsce, przyjmowany w licznych dworach i rodzinach ziemiańskich (głównie u Gorzeńskich w Śmiełowie, Skórzewskich w Kopaszewie, Taczanowskich w Choryni, Łubieńskich w Budziszewie, Morawskich w Luboni, Grabowskich w Łukowie, Turnów w Objezierzu). W sierpniu lub na początku września podjął próbę przedostania się do Królestwa Polskiego (w zaborze rosyjskim). Nawiązał romans z Konstancją Łubieńską z Bojanowskich; w grudniu 1831 spotkał się ponownie z S. Garczyńskim (uczestnikiem powstania listopadowego); sprowadził z obozu internowania w Prusach i spotkał się ze swym bratem Franciszkiem, który zamieszkał na stałe u Józefa Grabowskiego. W Poznaniu omawiał szczegóły nowego, pięciotomowego (w jednym woluminie) wydania "Poezji", które ukazało się w marcu 1832. Wyjechał z Wielkopolski na początku marca 1832; przebywał w Dreźnie od początku marca do 23 czerwca 1832. Przebywał w towarzystwie S. Garczyńskiego, A.E. Odyńca, I. Domeyki, A. Goreckiego; nawiązał kontakty w kręgu drezdeńskiej Polonii (m.in. Klementyny Tańskiej-Hoffmanowej, Klaudyny z Działyńskich Potockiej. W Dreźnie, w końcu marca i na początku kwietnia 1832 napisał podstawowy zrąb "Dziadów" części III; pracował również nad tłumaczeniem "Giaura" Byrona.

Z Drezna wyjechał 23 czerwca 1832 r.; przez Lipsk, Bayreuth, Norymbergę, Strasburg, Châlons sur Marne (gdzie spotkał pierwsze skupisko polskich emigrantów, uczestników powstania listopadowego), Nancy – nie czekając na zezwolenie władz francuskich – przybył do Paryża 31 lipca 1832 r. Włączył się aktywnie do prac pierwszych organizacji i komitetów polskiej emigracji (Towarzystwo Litewskie i Ziem Ruskich, Towarzystwo Naukowej Pomocy, Towarzystwo Literackie Polskie), brał udział w spotkaniach i zebraniach, przygotowywał emigracyjne odezwy i pisma (m.in. "Odezwę do Rosjan" Komitetu Narodowego Polskiego). W końcu 1832 przygotował wydanie IV tomu "Poezji" z "Dziadami" drezdeńskimi (ogłoszenie publikacji nastąpi w styczniu 1833); wydał anonimowo "Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego". W okresie od 1 kwietnia do końca czerwca 1833 sprawował redakcję założonego przez E. Januszkiewicza czasopisma _Pielgrzym Polski_, gdzie opublikował ponad 30 artykułów, not i recenzji na tematy polityczne i literackie. Przygotował do druku dwa tomy „Poezji” S. Garczyńskiego. Od lipca 1833 opiekował się chorym na gruźlicę Garczyńskim (w Szwajcarii i Prowansji), który zmarł w Awinionie 20 września 1833 r.; wrócił do Paryża 18 października 1833 r. W następnych miesiącach ograniczył aktywność polityczną, pisząc i omawiając poemat „Pan Tadeusz” w wąskim kręgu przyjaciół (I. Domyeko, B. Zaleski, S. Witwicki, E. Januszkiewicz, A. Jełowicki). W październiku 1833 ukazało się drugie wydanie (tytułowe) III części „Dziadów”. W końcu czerwca 1834 opublikował pierwsze wydanie „Pana Tadeusza”. 22 lipca 1834 r. wziął ślub z Celiną Szymanowską, córką Marii, znaną wcześniej z Petersburga; małżeństwo zostało zaaranżowane szybko, pomimo pewnych wahań Mickiewicza. Z tego małżeństwa przyjdzie na świat sześcioro dzieci (Maria, ur. 7 IX 1835; Władysław, ur. 27 VI 1838; Helena, ur. 24 V 1840; Aleksander, ur. 1842; Jan, ur. 1845; Józef, ur. 1850). Mickiewiczowie wynajmowali mieszkanie; miesiące letnie spędzali w miejscowościach podparyskich (Sèvres, Domont, Saint-Germain); w następnych latach cieniem na życiu rodzinnym położą się objawy choroby psychicznej Celiny Mickiewiczowej. W 1835 i 1836 Mickiewicz wspierał w kręgu przyjaciół tworzenie katolickiej wspólnoty świeckiej, tzw. Domku Jańskiego, która w latach następnych przybierze kształt formalny Zakonu Zmartwychwstania Pańskiego (A. Jełowicki, H. Kajsiewicz, P. Semenenko). W październiku 1836 Mickiewicz opublikował tom VIII „Poezji”, zawierający wybór aforyzmów i maksym filozoficzno-religijnych pt. „Zdania i uwagi”. Podejmowane w połowie 1837 z myślą o poprawieniu trudnej sytuacji materialnej próby wystawienia na scenach paryskich napisanych po francusku dramatów „Les Confédérés de Bar” i „Jacques Jasiński ou Les deux Polognes” zakończyły się niepowodzeniem. Pracował z dużym wysiłkiem nad pierwszym tomem „Historii Polski”, dziełem nieukończonym i niewydanym za życia. Sporadycznie kontaktował się z członkami francuskich środowisk i salonów literackich (G. Sand. A. de Vigny, Ch. de Montalembert, David d’Angers, F. de Lamennais, A. de Circourt, A. Carrel); na początku 1838 zaprzyjaźnił z Edgarem Quinetem, od r. 1841 profesorem literatury francuskiej w Collège de France. W końcu stycznia 1838 pożegnał, wyjeżdżającego na stałe do Chile, przyjaciela Ignacego Domeykę. Należał do komisji emigracyjnej zbierającej fundusz na zakupienie budynku dla przyszłej Biblioteki Polskiej. W połowie października 1838 wyjechał do Szwajcarii; pierwotnie myślał o katedrze literatury w Genewie, następnie udał się do Lozanny, starając się o stanowisko profesora literatury łacińskiej w Akademii, kolegium kantonu Vaud w Lozannie. Zawarł znajomości ze środowiskiem naukowym Lozanny i kręgami Polonii (rektor Karol Monnard, Jan Scovazzi, Amadeusz Melegari, małżeństwo Juste’a i Caroline Olivier, małżeństwo Henryka i Karoliny Nakwaskich); spotykał również wybitnego krytyka francuskiego Ch.A. Sainte-Beuve’a, Mikołaja Gogola. Otrzymawszy obietnicę zatrudnienia w Akademii Lozańskiej, zmuszony był nagle wrócić do Paryża zaalarmowany wiadomościami o załamaniu nerwowym i chorobie żony Celiny. Przebywał w Paryżu od 18 listopada 1838 do 11 czerwca 1839 r., zajmując się sprawami rodzinnymi, przygotowując się do opóźnionego kursu wykładów w Lozannie. Zamieszkał z rodziną w Lozannie (od 17 czerwca 1839 r.), najpierw w hotelu, później w wynajętym mieszkaniu, a od grudnia na parterze willi Beau Séjour u brzegów Jeziora Genewskiego. We wrześniu 1839 odbył z częścią rodziny wycieczkę do Genewy i Sabaudii. Wykłady rozpoczął 12 listopada 1839; do jego obowiązków nauczycielskich należały prowadzone w języku francuskim dwie godziny wykładów literatury łacińskiej w Akademii oraz cztery godziny w gimnazjum kantonalnym. 11 marca 1840 otrzymał nominację na profesora zwyczajnego z rocznym uposażeniem 3000 franków szwajcarskich (uroczysta instalacja na tym stanowisku odbyła się 26 czerwca 1840). Od wiosny 1840 r. prowadził rozmowy i rozważał powrót do Paryża dla objęcia świeżo utworzonej katedry literatury słowiańskiej w Collège de France. We wrześniu 1840 złożył rezygnację ze stanowiska w Akademii Lozańskiej; 5 października 1840 r. wyjechał z rodziną z Lozanny i przez Berno, Fryburg, Strasburg udał się do Paryża. 22 grudnia 1840 r. rozpoczął wykłady w Collège de France; w celu otrzymania profesury zwyczajnej podjął starania o naturalizację (obywatelstwo francuskie), trwające wiele lat, bezskuteczne. Mickiewiczowie na pięć lat zajęli mieszkanie przy ul. Amsterdam 1. 25 grudnia 1840 i 1 stycznia 1841 r. wziął udział w dwóch bankietach wydanych na jego cześć przez polską emigrację; w czasie drugiego odpowiedział poetycką improwizacją na wystąpienie Juliusza Słowackiego, która odbiła się głośnym echem na emigracji i w kraju. Dał w sumie cztery kursy wykładów: kurs I (22 XII 1840 – 29 VI 1841), kurs II (14 XII 1841 – 1 VII 1842), kurs III (6 XII 1842 – 27 VI 1843), kurs IV (22 XII 1843 – 28 V 1844). Wykłady były poświęcone wybranym problemom i utworom literatury polskiej, rosyjskiej, czeskiej, serbskiej, mitologii Słowian; w kursie III i IV zaczęły przeważać treści nauk religijno-moralnych Andrzeja Towiańskiego, którego uczniem i wyznawcą Mickiewicz stał się od pierwszego spotkania 30 lipca 1841 w Paryżu. Gorliwie propagował idee Towiańskiego w środowisku polskim; 7 sierpnia 1841 podpisał pierwszy oficjalny akt działalności grupy (sekty) religijnej, która przybierze nazwę Koła Sprawy Bożej. Po wydaleniu Towiańskiego z Francji w lipcu 1842 na kilka lat Mickiewicz stanie się faktycznym zastępcą Towiańskiego i kierownikiem grupy. Pierwsze zebranie Koła odbyło się 4 maja 1842 r.; jego członkami zostali m.in. Eustachy Januszkiewicz, Karol Różycki, Mikołaj Kamieński, Seweryn Goszczyński, Juliusz Słowacki (od lipca 1842 do listopada 1843), Aleksander Chodźko. 20 lipca 1843 r. wyjechał z Paryża, udając się na rozmowy z Towiańskim w Brukseli; odwiedził pole bitwy w Waterloo, z Brukseli odbył podróż z Towiańskim i jego rodziną do Szwajcarii. We wrześniu 1843 przebywał w Lozannie. W październiku 1844 Mickiewicz złożył wniosek o półroczny urlop, oznaczający faktyczne zawieszenie wykładów w Collège de France; władze francuskie przedłużały urlop do 1852 roku, przyznając poecie połowę pensji rocznej. Działalność Koła Towiańskiego wywoływała wiele kontrowersji natury politycznej, religijnej i obyczajowej. Znajomość Mickiewicza z jedną z adeptek Towiańskiego, Ksawerą Deybel, czasowo mieszkającą u Mickiewiczów, przekształciła się w kilkuletni romans; owocem tego związku wedle niejasnych świadectw było jedno lub dwoje dzieci.

W listopadzie 1844 Mickiewicz był inicjatorem publicznego listu do cara Mikołaja I z moralnym apelem o pojednanie. Od 1845 kontrowersje i wewnętrzne animozje doprowadzą do daleko idącej dezintegracji Koła Towiańskiego. Próbując przezwyciężyć pogłębiające się konflikty, Mickiewicz dwa razy udał się na rozmowy z Towiańskim w Szwajcarii (czerwiec 1845, luty i marzec 1846). Przy pierwszej okazji, w czerwcu i lipcu 1845 trzy tygodnie spędził w Lozannie, spotykając się z dawnymi przyjaciółmi i znajomymi (J. Scovazzi, A. Melegari, rodzina Olivierów, Jundziłłów). 27 czerwca 1845 r. w Lozannie został manifestacyjnie powitany przez kilkaset osób jako wielki przedstawiciel narodu polskiego. Podczas drugiego spotkania z Towiańskim w Szwajcarii (w lutym i marcu 1846) doszło do zasadniczych kontrowersji między Mickiewiczem i Towiańskim na tle dalszego kierunku działalności Koła. Na początku kwietnia 1846 r., po faktycznym zerwaniu i wypowiedzeniu posłuszeństwa Towiańskiemu Mickiewicz wrócił do Paryża. W maju 1846 doszło do rozłamu w Kole, przy Mickiewiczu zostało kilkanaście osób (m.in. E. Januszkiewicz, A. Chodźko, F. Wrotnowski, A. Biergiel, A. Niewiarowicz). W końcu listopada ukonstytuowało się odrębne koło Mickiewiczowskie. Od czerwca 1845 Mickiewiczowie mieszkali w domku na ul. Boulevard 12 (dzielnica Batignolles).

22 stycznia 1848 r. Mickiewicz udał się do Rzymu, gdzie włączył się do działań wspierających włoski ruch rewolucyjny i niepodległościowy. Dwukrotnie przyjęty na audiencji u papieża Piusa IX, domagał się poparcia dla sprawy polskiej. 29 marca 1848 r. stanął na czele założonego Legionu jako zaczątku formacji wojskowej przeznaczonej do udziału w wojnie z Austrią. Napisał program polityczny dla Legionu zw. „Składem zasad”. 10 kwietnia 1848 r. wyjechał z Rzymu z kilkunastoma osobami, udając się do Mediolanu; prowadził działania organizacyjne w sprawie Legionu, rozmawiał m.in. z Giuseppem Mazzinim, królem Sardynii Karolem Albertem. Był m.in. w Livorno, Florencji, Bolonii, Modenie, Parmie, Piacenzy, Lodi, Turynie, prowadząc rozmowy polityczne, biorąc udział w manifestacjach publicznych, wygłaszając przemówienia. W lipcu 1848 wrócił do Paryża, zbierając fundusze i zabiegając o poparcie dla Legionu u polityków polskich i francuskich. Od 15 marca do 15 października 1849 r. pełnił funkcję redaktora naczelnego i głównego publicysty międzynarodowej gazety codziennej _La Tribune des peuples_ (dziennik był zawieszony w okresie 14 czerwca – 31 sierpnia 1849 r.). W czerwcu i lipcu 1849 przez kilka tygodni ukrywał się, zmieniając miejsce zamieszkania w Paryżu, w obawie przez represjami rządu Ludwika Napoleona. W następnych miesiącach i latach wycofał się do wąskiego kręgu rodziny, znajomych i przyjaciół (m.in. Henryk Służalski, malarz Teofil Kwiatkowski, Alojzy Ligęza-Niewiarowicz, Aleksander Chodźko); uczestniczył w pracach Towarzystwa Historycznego (później Towarzystwa Historyczno-Literackiego), wybrany w marcu 1854 na stanowisko wiceprezesa, a także członka Rady Szkoły Polskiej w Batignolles (od lutego 1853 wybrany na stanowisko wiceprezesa). Przyjmował wizyty literatów z Polski (m.in. A. Fredro, T. Lenartowicz), a także znajomych francuskich, m.in. zaprzyjaźnionych profesorów z Collège de France, Jules'a Micheleta i Edgara Quineta. Od lutego 1851 Mickiewiczowie mieszkali na ul. de l’Ouest 44, przy Ogrodzie Luksemburskim. Poeta przyjął ze zrozumieniem i udzielił poparcia Ludwikowi Napoleonowi w zamachu 2 grudnia 1851 i przywróceniu we Francji cesarstwa. Po formalnym zwolnieniu z Collège de France w kwietniu 1852 utracił połowę pensji profesorskiej, przywróconej w końcu czerwca. 30 października 1852 r. otrzymał nominację na bibliotekarza Biblioteki Arsenału z prawem do użytkowania mieszkania i pensją roczną 2000 franków.

Po wybuchu wojny turecko-rosyjskiej (w październiku 1853) włączył się do starań emigracji o zorganizowanie polskiej formacji wojskowej; próbował godzić emigracyjne konflikty między obozem demokratycznym a Hotelem Lambert ks. A.J. Czartoryskiego. 5 marca 1855 r. utracił żonę Celinę, zmarłą na raka po długiej chorobie. W czerwcu, w związku z wojną krymską, nawiązał kontakty z obozem Hotelu Lambert i władzami francuskimi, deklarując gotowość udania się z misją na Wschód. Po otrzymaniu plenipotencji i subwencji od rządu francuskiego wyjechał z Paryża 11 września 1855 r. w towarzystwie Władysława Czartoryskiego, syna księcia Adama Jerzego, Armanda Lévy i Henryka Służalskiego; w przeddzień wyjazdu porządkował papiery, niszcząc wiele rękopisów, listów, utworów literackich. Drogą morską przybył do Konstantynopola 22 września. W sporze dowódców dwóch pułków kozackich, Władysława Zamoyskiego i Michała Czajkowskiego (Sadyka-Paszy) przyznawał rację Czajkowskiemu. Od 6 do 17 października 1855 r. przebywał w Burgas, wizytując formację wojskową dowodzoną przez Sadyka-Paszę. Po powrocie do Konstantynopola 18 października poważnie zaniemógł, mimo to odbywał dalsze rozmowy i spotkania, prowadził korespondencję polityczną, snuł plan utworzenia trzeciego pułku polskiego, złożonego wyłącznie z Żydów. W nocy z 25 na 26 listopada cierpiał na bóle i nudności; w południe 26 listopada nastąpił gwałtowny atak choroby (prawdopodobnie cholery). Zmarł wieczorem 26 listopada 1855 roku. Ciało Adama Mickiewicza przewieziono statkiem z Konstantynopola do Marsylii (7 stycznia 1856), dalej do Paryża (w podziemiach kościoła św. Magdaleny, 9 stycznia). Uroczystości żałobne i pogrzebowe w Paryżu odbyły się 21 stycznia 1856r. Trumnę z ciałem złożono na cmentarzu Montmorency, obok trumny żony. 27 czerwca 1890 r. dokonano ekshumacji, ciało poety przewieziono uroczyście do Krakowa i 4 lipca 1890 roku podczas wielkiej ceremonii narodowej złożono w sarkofagu w krypcie katedralnej na Wawelu.