Jeżeli wolność czcić i kochać umiesz...

Warianty tytułu: W Albumie Cudzoziemca, Do księcia Golicyna.

Powst. Rosja, 1825-1829 lub 1831.

Pierwodruk: Kraków – Zagrzebiowi. Wydawnictwo Koła Artystyczno-Literackiego. Kr. 1881, s. tyt.

Czterowiersz znany w dwóch wersjach: (Jeżeli wolność czcić i kochać umiesz...), w: Kraków - Zagrzebiowi, Kr. 1881 oraz w wersji z inc. (Jeżeli wolność czuć i kochać umiesz) w wyd. Lw-Par 1885, t. 1, s. 208 (na podst. kopii przesłanej przez W. Mickiewicza). Miał to być tekst wysłany do W. Mickiewicza przez B. Kraszewskiego, który napisał go pod dyktando A.E.Odyńca, a z kolei Odyniec znał czterowiersz od M. Berga mającego dostęp do albumu Golicyna. Zob. B. Gubrynowicz, Nieznane warianty wierszy A. Mickiewicza, Ruch Lit. (Warszawa) 1928, nr 3, s. 82. Pierwsze wyd. umieszczały ten wiersz wśród utworów z lat 1825-1829, dopiero W. Bruchnalski zaproponował rok 1831, sugerując, iż adresatem nie był Dymitr Golicyn, lecz Aleksander Golicyn, z którym Mickiewicz spotkał się wiosną 1831 we Włoszech. Tę hipotezę podjął W. Borowy, umieszczając wiersz wśród utworów niepewnego autorstwa (Wyd. Nar., t. 1, s. 412). Wątpliwości co do autorstwa, adresata oraz czasu powstania podtrzymał C. Zgorzelski (DzW, t. 1, cz. 4, s. 73-74). W 2010 r. w Pozn. Studiach Polonistycznych w art. J. Pietrowicz, Nieznany wiersz Adama Mickiewicza? została przedstawiona nieznana dotąd wersja czterowiersza jako wiersza trzyzwrotkowego, rozpoczynającego się od „Powiedz, czy język polskiego narodu…”. Wg tej wersji strofa „Jeśli wolność czcić i kochać umiesz...” jest ostatnią strofą całości.

Autografy: kp. PTPN sygn. 2112 (nr akc. 2010D 143/14), k. 102. r. i v. (kp. wiersza w trzyzwrotkowej wersji niezn. ręką, bez tyt. i autora w albumie z wypisami z poezji pierwszej połowy XIX w.).

Wydania następne: Lw-Par 1885, t. 1, s. 208; Dzieła 1893-1911 Lw, t. 2, s. 171; Dzieła 1893 Lw (Księg. Pol.), t. 4, s. 84 (wiersz znalazł się pośród utworów z okresu rosyjskiego, pewnego autorstwa Mickiewicza); Dzieła 1893 Lw (Księg. Pol.), t. 4, s. 84; Mik 1898, t. 2, s. 175; Mik 1898, t. 2, s. 175; Poezje 1899, t. 1, s. 216; Pisma 1901, t. 1, s. 343; Pisma 1901, t. 1, s. 343; Poezje 1910, t. 1, s. 216; Pisma 1911, t. 3, s. 178-179; Dzieła 1911–1913, t. 1, s. 157; Poezje lir. 1912–1913, t. 1, s. 48; Wiersze 1914, s. 66; Mik [ok. 1919], t. 1, s. 154; Pisma 1922, t. 2, s. 286; Poezje II 1924, s. 256; Pisma 1925, s. 52; Dzieła 1929, t. 2, s. 293; Pisma 1929, t. 1, s. 126; Poezje 1929, t. 1, s. 358; Nowogr 1932, s. 53 (wiersz pośród wierszy pewnego autorstwa z okresu pobytu w Rosji); Pisma poet. 1937, t. 1, s. 279; Wybór 1943, s. 53; Wybór 1945, s. 53; Liryka 1946, s. 53; Wyd. Nar., t. 1, s. 412; Wybór pism 1950, s. 71; Zbiór 1950, s. 208; Wybór wierszy 1952, s. 126; Wybór poezji 1954, s. 90; Wyd. Jub., t. 1, s. 491; Poezje Wil 1955, s. 310; Poezje 1955, s. 60; Pisma poet. 1956, s. 150; Utwory 1957, t. 1, s. 227; Wiersze 1959, s. 544; Poezja w historii 1965, s. 302; DzW, t. 1, cz. 4, s. 25; DzP 1972-1973, t. 1, s. 491; DzP 1979, t. 1, s. 491; Sztambuch 1994, s. 202; Mickiewicz w pieśni 1998, s. 137; Wyd. Rocz., t. 1, s. 488; Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Literacka 2010, t. 17, s. 297-307; Pam. Lit. 2011, z. 1, s. 179-187.

Przekłady: ros.: Mark S. Živov, Knâzû Golicynu, w: Sobranie 1948–1954, t. 1, s. 178; Izbrannye 1955, t. 1, s. 242.