Niniejsza publikacja stanowi pierwszą część monografii bibliograficznej Adama Mickiewicza przygotowanej jako tom 10 w serii Nowego Korbuta. Zawiera on wyczerpujące, zgodne z zasadami wyboru (ograniczonej selektywności) i standardów redakcyjnych serii Korbutowej, zestawienie literatury podmiotowej autora Dziadów i Pana Tadeusza. Mamy nadzieję, że wykonanie tej pracy przybliża realizację całości tomu 10 Nowego Korbuta, na który złożą się literatura podmiotowa (twórczość) i przedmiotowa (opracowania) Adama Mickiewicza.

O długiej, niezwykle bogatej historii (i liście) prac bibliograficznych wiele mówi dołączona do niniejszego tomu lista źródeł – opracowań stanowiących próby całościowego lub cząstkowego ogarnięcia wiedzy na temat literatury podmiotowej i przedmiotowej Mickiewicza. Początek tych prac w symboliczny sposób wyznacza już za życia Mickiewicza spisana przez Aleksandra Chodźkę bibliografia utworów i przekładów na języki obce, dołączona do przedmowy w wydaniu Pism w 1844 roku. Potem następują rozliczne zestawienia bibliograficzne, spisy wydań i opracowań zbierane i publikowane przede wszystkim przez Władysława Mickiewicza, Henryka Biegeleisena, Karola Estreichera, Aleksandra Semkowicza, Teofila Sygę, Wandę Roszkowską-Sykałową. Ostatnim tego rodzaju opracowaniem – z założenia bardzo selektywnym, „pomniejszonym” do formatu tzw. Małego Korbuta, za to najnowszym – jest zestawienie bibliografii podmiotowej i przedmiotowej w haśle Mickiewiczowskim opracowanym w latach 80. XX wieku przez Jarosława Maciejewskiego (redaktora serii romantycznej Nowego Korbuta) i uzupełnionym (po śmierci prof. Maciejewskiego w 1987 r.) przez Jerzego Fiećkę dla potrzeb wydanego w 2001 roku tomu trzeciego dzieła Dawni pisarze polscy od początków piśmiennictwa do Młodej Polski. Przewodnik biograficzny i bibliograficzny. Inicjatorem tego przedsięwzięcia był profesor Maciejewski, koordynatorem całości obejmującej dawniejsze epoki literatury polskiej (z pozytywizmem i Młodą Polską) był prof. Roman Loth.

Szczególne znaczenie i rangę głównego, najpełniejszego Mickiewiczowskiego kompendium bibliograficznego zachowuje dotąd praca Irminy Śliwińskiej, Wandy Roszkowskiej (później: Roszkowskiej-Sykałowej) i Stanisława Stupkiewicza z roku 1957: Adam Mickiewicz. Zarys bibliograficzny. Dziś jednak dzieło to nie spełnia koniecznych wymagań metodologicznych; nie zawiera wielu podstawowych danych o autografach, dalszych publikacjach utworów, daje szczątkowe zestawienie listów. Z oczywistych powodów nie uwzględnia stanu badań nad spuścizną mickiewiczowską ostatnich 60 lat. Zresztą, Zarys bibliograficzny z 1957 nie w pełni realizuje format redakcyjny serii Nowego Korbuta, choć powstał w zespole kierowanego przez Kazimierza Budzyka Komitetu Redakcyjnego i (jak informuje karta tytułowa) „Z materiałów bibliografii literatury polskiej według Literatury polskiej Gabriela Korbuta”.

Współautorka Zarysu, Wanda Roszkowska-Sykałowa, podjęła w latach późniejszych kontynuację tej pracy, a właściwie przygotowania pełnego tomu Mickiewiczowskiego dla Nowego Korbuta. Wybitna i zasłużona bibliografka i dokumentalistka od 1950 roku należała do zespołu prof. Kazimierza Budzyka, który podjął dzieło reedycji Bibliografii literatury polskiej Gabriela Korbuta. Była współautorką trzech tomów serii romantycznej Nowego Korbuta (t. 7-9, Warszawa 1968-1972), następnie monograficznego tomu 12 (Józef Ignacy Kraszewski. Zarys bibliograficzny, Kraków 1966). Po roku 1974 podjęła wielki trud przygotowania bibliografii Mickiewiczowskiej jako 10 tomu Nowego Korbuta. Początkowo zamierzała przygotować drugie wydanie Bibliografii utworów Adama Mickiewicza Aleksandra Semkowicza (Warszawa 1958), celem finalnym stała się Korbutowa synteza bibliograficzna Adama Mickiewicza. Pracowała nad tym dziełem do końca życia. Pozostawiła cztery pokaźne teki maszynopisów, opatrzone tytułem Adam Mickiewicz. Zarys bibliograficzny. Część I. Twórczość i materiały, złożone w Bibliotece Instytutu Badań Literackich PAN w Warszawie jako depozyt rodziny Autorki. W tym miejscu chcielibyśmy podziękować Dyrekcji Instytutu Badań Literackich i Rodzinie Wandy Roszkowskiej-Sykałowej za udostępnienie tych cennych materiałów.

Pozostawione przez Wandę Roszkowską-Sykałową teki zawierają ujętą całościowo, choć w niektórych zakresach niekompletną, bibliografię podmiotową Mickiewicza. Wiadomo, że Autorka kontynuowała swą pracę aż do śmierci (w 1994 roku), zbierała materiały do korespondencji Mickiewicza, do działu tłumaczeń na języki obce, rejestrowała dane do bibliografii przedmiotowej. Tych kwerend już nie zdążyła ukończyć, ani zredagować dalszych części. Łańcuch wieloletnich, wręcz kilkupokoleniowych, żmudnych prac nad bibliografią Mickiewiczowską podejmowanych przez osamotnionych bibliografów lub zespoły, to, niestety, powracający motyw tej historii. Poprzednik Roszkowskiej-Sykałowej, Aleksander Semkowicz (1885-1954), pierwszy dyrektor Muzeum Literatury im. A. Mickiewicza w Warszawie, również swego, wymienionego wyżej, dzieła bibliograficznego nie ukończył. Stanisław Pigoń we wstępie do pośmiertnej publikacji Semkowicza z 1958 r. podaje, że przygotował on brulion drugiej części bibliografii podmiotowej, obejmującej przekłady utworów Mickiewicza, że pracował nad zaplanowanym na dwa tomy ciągiem dalszym – bibliografią przedmiotową autora Dziadów. Dzieje mickiewiczowskich bibliografii (zwłaszcza w pracach G. Korbuta, A. Semkowicza, W. Roszkowskiej-Sykałowej) uwidoczniają niełatwy, wielopokoleniowy, ale mimo wszystko owocny, niesyzyfowy trud. Jego rezultatem jest seria prac nieukończonych, niekompletnych, przecież sumujących się, poszerzanych i przyrastających w toku kolejnych uzupełnień i korekt, osiągających format dzieła możliwie najpełniejszego. Praca bibliografów nigdy się nie kończy, lecz zawsze się dodaje, dopełnia. Potwierdzeniem tej prawidłowości była dla nas możliwość korzystania z maszynopisów pozostawionych przez Wandę Roszkowską-Sykałową.

Zachowane cztery teki maszynopisowe jej „Zarysu bibliograficznego” zostały wstępnie zredagowane zgodnie z konwencjami redakcyjnymi serii Nowy Korbut w formie haseł podmiotowych (utworów) ułożonych w kolejności chronologicznej; w tece czwartej znajduje się ewidencja wydań zbiorowych. Poszczególne hasła zawierają podstawowe dane bibliograficzne: tytuł lub incipit utworu, czas powstania, opis pierwodruku, informacje o autografie, wydania następne (ważniejsze publikacje utworu). Niektórym utworom towarzyszą dodatkowe adnotacje historyczno-biograficzne. Zasadniczy zrąb pracy powstał w latach siedemdziesiątych XX w., o czym świadczy fakt, że lista publikacji w wydaniach zbiorowych i wyborach twórczości Mickiewicza sięga roku 1979, w sporadycznych wypadkach obejmuje rok 1980 i 1981 (listę wydań zbiorowych, w tece IV, kończy edycja z 1979 r.). Maszynopisy Wandy Roszkowskiej-Sykałowej, choć najbliższe standardom Nowego Korbuta, stanowić mogły jedynie surowiec wymagający dalszych kwerend i uzupełnień. Brak w nich jeszcze systematyki działowej poszczególnych haseł/utworów. Brak również informacji o przeróbkach utworów Mickiewicza (teatralnych, muzycznych, radiowo-telewizyjnych), przekładach na języki obce, wydaniach obcojęzycznych; wiemy, że nad tymi częściami Autorka pracowała. Także lista publikacji (wydań następnych poszczególnych utworów) jest wysoce selektywna; część zapisów dotycząca autografów, pierwodruków, także wymaga korekt. Tym niemniej materiały pozostawione przez Wandę Roszkowską-Sykałową stanowiły cenne oparcie w naszej pracy, dając asumpt do dalszych kwerend, dostarczając szeregu informacji dopełniających i korygujących.

Jest zrozumiałe, że dotychczasowe bibliografie A. Semkowicza, W. Roszkowskiej-Sykałowej, jak i wiele innych wcześniejszych, cząstkowych opracowań, nie mogły uwzględniać ogromnego przyrostu wiedzy w zakresie mickiewiczologii, jaki nastąpił w drugiej połowie XX wieku i minionych latach wieku obecnego. Nie sposób wyliczyć wszystkich nowych prac edytorskich, biografistycznych, znalezisk i odkryć filologicznych. Bez intencji hierarchizowania wymieńmy kilka: fundamentalną serię „Kroniki życia i twórczości Mickiewicza” zainicjowaną przez S. Pigonia (pierwszy tom, obejmujący lata 1798-1824, ukazał się w roku 1957), edycję krytyczną Dzieł wszystkich pod red. Konrada Górskiego (Pan Tadeusz w oprac. K. Górskiego, Wrocław 1969; w l. 1971-1986 ukazała się pełna edycja wierszy pod red. Czesława Zgorzelskiego), następnie edycję zbiorową popularno-krytyczną – Wydanie Rocznicowe 1798-1998, zrealizowaną w latach 1993-2005 na dwóchsetlecie urodzin poety. Spośród wielu innych prac wymienić jeszcze trzeba dokumentacyjne, dwuczęściowe wydanie Wierszy Adama Mickiewicza w podobiznach autografów (oprac. C. Zgorzelskiego; cz. 1, Wrocław 1973; cz. 2, pod red. Z. Stefanowskiej i M. Kalinowskiej, Wrocław 1998); dwa tomy Mickiewiczianów ze zbiorów Tomasza Niewodniczańskiego (1989, 1993) z odnalezionym, bezcennym Albumem Piotra Moszyńskiego, zawierającym 42 wiersze Mickiewicza z okresu 1823-1829; dwujęzyczne wydanie twórczości francuskojęzycznej Mickiewicza w przekł. i oprac. J. Pietrzak-Thébault (Prose artistique / Proza artystyczna. Contes, essais, fragments / opowiadania, szkice, fragmenty, Warszawa 2013); spośród znalezisk jednostkowych, nie mniej cennych, wymieńmy autograf pierwszych 40 wersów Pana Tadeusza odnaleziony w 2015 roku we Lwowie przez Teresę Rączkę-Jeziorską. Dla potrzeb niniejszej pracy korzystaliśmy również z nieukończonych i niewydanych kalendariów pisarza za okres rosyjski (maszynopis Siemiona Łandy) oraz okres wielkopolski (maszynopis Janusza Ruszkowskiego). \midaligned{* * *} Przystępując do pracy nad podmiotową bibliografią Mickiewiczowską przyjęliśmy podstawowe zasady doboru, selekcji i układu bibliografii stosowane w tradycji i praktyce redakcyjnej serii Nowego Korbuta. Podstawową jednostkę opisu/hasła, numerowanego jako osobna jednostka/pozycja opisu, określa definicja utworu odpowiednia do przyjętego układu działowego:

Zakres materiałowy zaproponowanej klasyfikacji wykracza poza wąsko rozumiane pojęcie twórczości sensu stricto. Obejmuje on praktycznie wszystkie wytwory aktywności artystycznej, kulturalnej, naukowej i społeczno-politycznej Mickiewicza, przybierające kształt utworów pisanych, funkcjonujące w kulturze polskiej i światowej jako autonomiczne dzieła i dokumenty, rejestrowane, przechowywane i publikowane w najróżnorodniejszych formach edycji, a także przeróbek, adaptacji. Utworami samodzielnymi (tj. hasłami głównymi bibliografii, rejestrowanymi w numeracji ciągłej) są więc wszystkie utwory literackie, przekłady Mickiewiczowskie z literatur obcych, wystąpienia organizacyjne (np. filomackie), artykuły estetyczno- i krytycznoliterackie, polityczne (tu m.in. artykuły w czasopismach „Pielgrzym Polski” i „La Tribune des peuples” – zachowujemy oryginalną ortografię tytułów obcych), filozoficzne i filozoficzno-religijne, pisma historyczne, wykłady. Osobne jednostki opisu stanowią również listy (rejestrowane pojedynczo oraz w wydaniach zespołów listów), zbiory autografów (zwarte piśmienniczo korpusy co najmniej trzech rękopisów autorskich), a także utwory o charakterze szczególnym: utwory przypisywane Mickiewiczowi i utwory niedochowane.

Uwzględnienie dwóch ostatnich kategorii tekstów, należących istotnie już do pogranicza rzeczywistej twórczości autora Dziadów i rejonów literatury hipotetycznej lub apokryficznej, wynikło ze szczególnej rangi każdego z tego rodzaju ustaleń, żywo obchodzących szerokie grona czytelników i badaczy Mickiewicza. Ustalenia atrybucyjne należą do długiej i bogatej historii prac bibliografów i wydawców dzieł Mickiewicza. W obu przypadkach, by nie popaść w przesadę i nadmiar informacji redundantnych, wyznaczyliśmy dość wąskie granice przynależności do każdego z tych dwóch działów, przyjmując w miarę precyzyjne kryteria doboru. W odniesieniu do licznej i zmiennej ilościowo grupy utworów przypisywanych Mickiewiczowi (dział X) wprowadziliśmy rozróżnienie na utwory do dzisiaj zachowujące status dzieł o autorstwie w mniejszym lub większym stopniu prawdopodobnym, w każdym razie niewykluczonym (dział X.2) oraz utworów, które w ciągu wieloletnich ustaleń taki status utraciły, w przypadku których autorstwo Mickiewicza wykluczono (dział X.1). Sądzimy, że takie dane posiadają dużą wartość dla badań nad recepcją twórczości Mickiewicza. Wskaźnikiem tego rodzaju ustaleń, choć niejedynym, są działy „tekstów o niepewnej autentyczności lub wątpliwego autorstwa” oraz „wiersze przypisywane Mickiewiczowi” w wydaniu wierszy z Dzieł wszystkich (t. 1, cz. 4, s. 11-77) oraz w Wydaniu Rocznicowym (t. 1, s. 469-489; tu również „artykuły i noty z „Trybuny Ludów” w t. 12, s. 327-344).

Drugą szczególną kategorię – utworów niedochowanych Mickiewicza (dział IX) – cechuje status niejako odwrotny do utworów przypisywanych: w tym przypadku autorstwo nie budzi wątpliwości, zaś jego tekst jest nieznany. O włączeniu tej kategorii do bibliografii Mickiewiczowskiej zadecydował wzgląd na rangę twórczości Mickiewicza i ambicja notowania choćby najmniejszych śladów bibliograficznych, które mogą służyć dalszym badaniom i poszukiwaniom. Bądź co bądź wszystkie utwory napisane przez autora Pana Tadeusza, niezależnie od dzisiejszej naszej wiedzy i dostępu do tekstów, współokreślają horyzont wiedzy o całokształcie twórczości Mickiewicza. By jednak uniknąć ryzyka tworzenia bytów nazbyt hipotetycznych, w rejestracji jednostek tego działu stosowaliśmy kryterium stopnia wiarygodności zachowanej informacji (pochodzącej bezpośrednio lub pośrednio od samego Mickiewicza); nie uwzględnialiśmy utworów mających status dzieł zamierzonych, planowanych.

Odnotowujemy wszystkie autografy, pierwodruki, a także ważniejsze przedruki oraz wydania tekstów Adama Mickiewicza. W odniesieniu do autografów stosujemy rozróżnienie na autografy "nieznane" (o których istnieniu nic nie wiadomo) oraz "zaginione", czyli znane, lecz obecnie niedostępne. Na liście utworów (w poszczególnych działach), jako autonomiczne jednostki opisu (hasła) znalazły się również autorskie cykle (Ballady i romanse, Sonety odeskie, Sonety krymskie, Zdania i uwagi, także cykl wierszy satyrycznych z lat 1832-33 pt. Wiersze Franciszka Grzymały). Oczywiście, każdy z utworów cyklu ma własne dzieje edytorskie, co prowadzi do opracowania dwoistego, bez dublowania informacji. W haśle poświęconym cyklowi podajemy informacje o jego powstaniu i publikacji wraz z zawartością (poszczególne utwory); te same składniki cyklu są zarazem notowane oddzielnie i autonomicznie. Do szeroko rozumianej formuły cyklu można zaliczyć także całość Dziadów, w tym jednak przypadku ich kształt edytorski (zapewne i autorska intencja) oraz recepcja były na tyle odmienne, że poszczególne części zostały przez nas ujęte osobno, autonomicznie. Specyfika recepcji scenicznej (najczęściej inscenizatorzy łączą wybrane lub wszystkie części) skłoniła nas zarazem do skomasowania wszystkich informacji o adaptacjach i wystawieniach teatralnych w jednym miejscu – w haśle obejmującym III część Dziadów (ogniwie dramatu najczęściej wystawianym).

Podobne rozwiązanie przyjęliśmy w odniesieniu do odrębnie rejestrowanych (jako hasła) publikacji książkowych Mickiewicza do roku 1855, stanowiących autorskie wydania pojedynczych lub zebranych utworów. Tu znalazły się m.in. pierwszy i drugi tom Poezji z 1822 i 1823 r., wydanie moskiewskie Sonetów z 1826, pierwodruki Konrada Wallenroda, III cz. Dziadów, ósmy tom Poezji z 1836 (obejmujący m.in. cykl Zdań i uwag, zamykający ośmiotomową edycję paryską z lat 1828-1836). Konsekwencją tego rozwiązania (standardowego w serii Nowego Korbuta) jest dwukrotna obecność tych wydań: raz w ciągu chronologicznie rejestrowanych utworów w dziale I, drugi raz w dziale XII (Wydania zbiorowe i wybory twórczości). Zależnie jednak od miejsca przyporządkowania opis poszczególnych wydań (zwłaszcza treść adnotacji głównej) jest zróżnicowany; w dziale utworów opis wydania uwzględnia informacje m.in. o dacie, procesie pracy i innych okolicznościach przygotowania publikacji, natomiast w dziale wydań zbiorowych opis tych samych jednostek ogranicza się do listy zawartości jednego lub wszystkich tomów (odpowiednio do zakresu wydania). Na liście utworów notowanych jako odrębne jednostki opisu znalazły się również fragmenty większych tekstów w pewien sposób usamodzielnione, często funkcjonujące w obiegu czytelniczym autonomicznie. Tak wyodrębnione zostały Ballada „Alpuhara” z Konrada Wallenroda, wiersz Do przyjaciół Moskali, należący do całości Dziadów drezdeńskich. Zapewne, lista ta mogłaby być dłuższa, odpowiednio do charakterystycznej cechy recepcji Mickiewicza i wysokiego stopnia autonomizacji fragmentów/części innych jego utworów; tu należałoby rozważyć np. Powieść Wajdeloty, [Pieśń] Wilija naszych strumieni rodzica… z Konrada Wallenroda, piosenkę Feliksa Nie dbam, jaka spadnie kara…, może nawet cały Ustęp z III cz. Dziadów. Sądzimy jednak, że zbyt daleko idąca autonomizacja fragmentów prowadziłaby do nadmiernej segmentacji dzieł Mickiewicza. Zresztą, niezależnie od przyjętego rozwiązania, wszystkie wyżej wymienione teksty (fragmenty większych całości) są przedmiotem opisu w kategorii autografu, osobnych wydań, a także istniejących przekładów na języki obce.

Należy podkreślić, że wszystkie tytuły w hasłach podajemy w wersji oryginalnej, tj. w języku, w jakim utwór powstał (stąd np. tytuły włoskie przemówień Mickiewicza z r. 1848 oraz tytuły francuskie artykułów publikowanych w „La Tribune des peuples”). Utwory nieposiadające tytułów autorskich opatrywane są tytułami incipitowymi, w przypadku tekstów obcojęzycznych uzupełnionymi o tytuł umowny (tzw. edytorski) w wersji polskiej. Osobno w każdym haśle podajemy ważniejsze inne tytuły, pojawiające się w edytorskiej historii danego utworu.

Przebogatą edytorską historię twórczości Mickiewicza, obejmującą kolejne wydania poszczególnych utworów a także ich zbiorów, w niniejszym woluminie rejestrowano najpierw jako wydania następne danego utworu stanowiącego odrębne hasło, a następnie w działach obejmujących polskie i zagraniczne wydania zbiorowe i wybory twórczości (dział XII) oraz zbiory tłumaczeń utworów Mickiewicza na języki obce (dział XIII).

O włączeniu szeroko zakreślonego, sześcioczęściowego działu Materiałów (zob. wyżej, układ działowy) do niniejszego woluminu zadecydował fakt odrębnego, rozłożonego w czasie, przygotowywania części podmiotowej i przedmiotowej bibliografii, a także przyjęta zasada podziału na dwa odrębne woluminy. Jak wiadomo, w tradycji Korbutowej miejsce dla działu materiałów przydzielano różnie: bądź na końcu części podmiotowej (np. w bibliografii Bolesława Prusa, Józefa Ignacego Kraszewskiego), bądź na końcu części przedmiotowej (np. w bibliografii Juliusza Słowackiego), lub też pomiędzy tymi częściami (jak w bibliografii Jana Kasprowicza w opracowaniu Romana Lotha). W przyjętym rozwiązaniu ważne miejsce zajmują także listy do Adama Mickiewicza. O rozbudowanej, strukturze działu Materiałów, oprócz powyższych względów, zadecydowało przeświadczenie (niejeden raz powracające w toku naszej pracy) o wyjątkowej randze spuścizny Mickiewiczowskiej. Z tego przekonania wynikało z naszej strony dążenie do jak najskrupulatniejszego opracowania poszczególnych jednostek opisu; we wszystkich działach dążyliśmy do ujęcia pełnego, kompletnego – i mamy nadzieję, że ten cel udało się zrealizować (bez względu na pechowe przeoczenia, konieczne uzupełnienia) w obszarze wszystkich utworów poetyckich i prozatorskich, listów (rejestr jednostkowy listów wraz z autografami i publikacjami obejmuje ponad 1200 pozycji), materiałów (m.in. dedykacji, notatek), także zbiorów autografów, utworów niedochowanych, przypisywanych.

Zasady serii Nowego Korbuta, a też i racjonalna konieczność, wymagały przyjęcia pewnych zasad ilościowej selekcji rejestrowanych materiałów. Oczywiście, dotyczy to nie materiałów oryginalnych, tj.~utworów i ich pochodnych (takich jak autografy, kopie, pierwodruki, wydania książkowe za życia autora), lecz późniejszych przedruków, przeróbek, adaptacji. Trzeba wprost stwierdzić, że pełna, kompletna bibliografia wszystkich wydań utworów Mickiewicza, jak i wszystkich tłumaczeń (i publikacji) na języki obce oraz realizacji teatralnych, telewizyjnych, filmowych, radiowych i innych – nie jest realnie możliwa. Nie byłaby też funkcjonalna, pomijając już kwestię objętości takiej bibliografii. Wystarczy zauważyć, że istnieją odrębne, książkowe lub kilkudziesięciostronicowe publikacje rejestrujące np. tłumaczenia na wybrane języki obce, bibliografie realizacji scenicznych. Z tych powodów dokonywaliśmy selekcji w zakresie przedruków w prasie codziennej, podręcznikach szkolnych i innych publikacjach popularnych wieku XX i XXI. Stosowaliśmy zasadę dążenia do kompletności rejestrowanych przedruków za życia autora (tj. do roku 1855); uwzględniliśmy ponadto czasopisma literackie z wieku XIX. Odnotowaliśmy ważniejsze antologie XIX i XX-wieczne. W odniesieniu do publikacji obcojęzycznych dążyliśmy do rejestrowania wszystkich druków zwartych (w dziale XIII. Wybory twórczości w przekładach), a także tłumaczeń najwcześniejszych (z XIX w.). Z pewnością, rejestr tłumaczeń z Mickiewicza nie jest pełny, wymaga dalszych kwerend, uwzględnienia publikacji najnowszych oraz języków mniej znanych, publikacji trudniej dostępnych. Wyrazem zróżnicowania stopnia kompletności przeprowadzonych kwerend w tym zakresie jest dwojaka forma podawania zawartości poszczególnych publikacji: bądź w pełnym zestawieniu wszystkich tytułów, bądź w syntetycznym określeniu typu "Wybór wierszy" z podaniem wybranych tytułów. Sposobem dopełnienia informacji w tym zakresie, a także substytucji wielu danych, których kompletny zapis nie jest możliwy – jest podawanie (w dziale XIII) na końcu zestawień z danego języka - istniejących bibliografii tłumaczeń na tenże język. Informację tę poprzedza określenie: "Zob. ponadto". W opisie utworów obficie korzystaliśmy z istniejących zasobów bibliotek cyfrowych dostępnych m.in. na stronach europeana.eu; gallica.fr; polona.pl; Federacja Bibliotek Cyfrowych, na stronach internetowych bibliotek naukowych. W niektórych przypadkach podajemy adresy cyfrowe wykorzystanych zbiorów rękopiśmiennych i drukowanych, choć nie dążyliśmy do kompletności (chyba niemożliwej już dzisiaj do osiągnięcia). Zrezygnowaliśmy również z rejestrowania internetowych publikacji utworów Mickiewicza, bardzo rozpowszechnionych, lecz mało starannych, z reguły nieopatrzonych adnotacją wydawniczą, o licznych, lecz zmiennych, labilnych adresach internetowych. Uwzględniliśmy natomiast, biorąc pod uwagę najważniejsze pozycje, prężnie rozwijający się obszar publikacji cyfrowych w postaci wydań typu e-booki i audiobooki; te publikacje rejestrujemy na jednolitej liście wydań następnych w hasłach poświęconych poszczególnym utworom, opatrując je odpowiednią adnotacją. Uzupełnienie tych wpisów o dalsze publikacje cyfrowe, mamy nadzieję, będzie możliwe w toku prac nad cyfrową wersją niniejszej bibliografii podmiotowej Mickiewicza (zob. poniżej).

Pragniemy wyjaśnić zróżnicowanie konwencji opisu bibliograficznego polegające na stosowaniu przecinków jako znaków oddzielających kolejne elementy opisu we wszelkich adnotacjach i przypisach, podczas gdy na trzech listach (Wykaz skrótów wydań, Wykaz skrótów czasopism oraz Wykaz źródeł) poszczególne elementy opisu oddzielają kropki. Różnica ta wynikła z technologii cyfrowego składu, ale sądzimy, że nie wymaga ujednolicenia ze względu na odmienną funkcję obu stosowanych konwencji.

Poszczególne działy niniejszej bibliografii poprzedzają krótkie wstępy (drukowane petitem), zawierające szereg szczegółowych rozwiązań wynikających ze specyfiki danego działu, dotyczące np. segmentacji na poddziały, selekcji materiału, kolejności zapisu itp. Sądzimy, że informacje te, podane w bezpośrednim sąsiedztwie haseł, ułatwią lekturę poszczególnych działów.

Zdajemy sobie sprawę, że przyjęte kryteria klasyfikacyjne, kryteria formalno-gatunkowe, a w konsekwencji zasady układu działowego – nigdy nie są oczywiste, stanowią wypadkową przyjętych konwencji ogólnych (do których należy schemat serii Nowego Korbuta) i specyfiki badanego materiału, wynikającej również z wyjątkowo bogatej i różnorodnej recepcji. W odniesieniu do twórczości Mickiewicza pewnych rozwiązań i podpowiedzi dostarczają również, zwłaszcza najnowsze, Mickiewiczowskie wydania zbiorowe; tu ponownie za model służyło w wielu momentach Wydanie Rocznicowe 1798–1998, choć oczywiście zasady klasyfikacyjne monografii bibliograficznej podmiotowej pozostają odmienne od wymogów edytorskich.

* * *

Korbutowe przedsięwzięcie Mickiewiczowskie, znacząco opóźnione wobec innych dotychczasowych publikacji w serii Nowego Korbuta – stanowi nie lada wyzwanie. Jeśli takie dzieło w ogóle jest wykonalne (choćby niedoskonałe, wymagające ciągłych korekt i aktualizacji), to z trzech powodów. Po pierwsze, dopuszczalnej w standardzie bibliografii Korbutowej selektywności w doborze materiałów (choć bardzo ograniczonej). Po drugie – wykonania zespołowego, kilkuosobowego składu wykonawców; pracę zaczynaliśmy w składzie sześcioosobowym, ukończyliśmy w pięcioro. Trzecim ogromnie ważnym czynnikiem, warunkującym nie tylko ilościowe, lecz także jakościowe wyznaczniki realizacji zadania – były zastosowane metody i techniki komputerowo-informatyczne. Od początku przyjęliśmy zasadę dwufazowego toku pracy. Pierwszą wyznaczały kwerendy i ustalenia bibliograficzne sensu stricto, kwerendy prowadzone „tradycyjnie” w oparciu o istniejące źródła pisane (drukowane, maszynopisowe, rękopiśmienne), biblioteczne i archiwalne. Fazę drugą, pochodną wobec ustaleń wcześniejszych, praktycznie równoczesną z kwerendami, stanowiła procedura dokonywania wpisów bibliograficznych do oryginalnej informatycznej bazy danych. Autorem programu informatycznego, opracowanego specjalnie na potrzeby bibliografii Korbutowej, i osobą sprawującą bieżący, stały nadzór nad funkcjonowaniem systemu digitalizacji danych oraz składu drukarskiego całości jest dr Piotr Kopszak. Z wdzięcznością pragniemy podkreślić, że bez Jego inwencji, stałego nadzoru i nieustannej pomocy – stworzenie dzieła w niniejszym kształcie nie byłoby możliwe.

Odejście od tradycyjnej metody „fiszkowej” wymagało pewnych modyfikacji w przyjętym systemie pracy i zastosowanej technice zapisu. Wielką zaletą metody informatycznej była możliwość równoczesnego, po zalogowaniu do systemu on-line, wprowadzania danych przez wszystkich członków zespołu o każdej porze i z każdego miejsca, a także automatycznego sortowania wprowadzonych informacji. Ogromnym plusem programu informatycznego jest także możliwość ciągłej korekty zapisów, bieżącej aktualizacji.

Niezamierzoną, ale, jak sądzimy, mieszczącą się w ramach serii Nowego Korbuta konsekwencją respektowania wymogów systemu informatycznego i zasad dokonywania wpisów według określonych kategorii poszczególnych danych (jako tzw. topik) – stały się nieznaczne modyfikacje niektórych konwencji redakcyjnych finalnego kształtu bibliografii drukowanej. Możliwe było zastosowanie bogatego systemu skrótów i odsyłaczy; w bazie on-line funkcję tę pełni bogaty system aktywnych linków, po kliknięciu wyświetlających pełne listy odsyłaczy do wybranych tzw. topik (pozwala to na przeglądanie działów, szybki dostęp do wszystkich utworów, listów, wydań, nazwisk, źródeł, miejscowości, tytułów czasopism, skrótów itp.). W wersji drukowanej zastosowano daleko idący system skrótów zarówno w odniesieniu do dalszych wydań (w tomach Korbutowych sygnują je najczęściej skróty wydań wraz z numerami pozycji w bibliografii – w niniejszym opracowaniu jest tak samo), jak i na liście przekładów poszczególnych utworów na języki obce. W rezultacie, zdecydowaliśmy się dołączyć niemal pełną listę zarejestrowanych publikacji – w języku polskim i językach obcych, krajowych i zagranicznych. Dotyczy to wszystkich publikacji, które w bibliografii wymienione są co najmniej trzy razy; publikacje podawane rzadziej, tzn. jeden lub dwa razy, są opisane w całości, bez skrótu, tj. wg zasad opisu skróconego. W praktyce, w odniesieniu do publikacji podawanych trzy razy lub częściej, oznacza to, że czytelnik znajdzie w haśle głównym (w części obejmującej wydania polskie oraz przekłady na języki obce) nie liczbowe odsyłacze do pozycji danego wydania w bibliografii, lecz skrótowe oznaczenia publikacji (pojedynczych utworów, wyborów i wydań zbiorowych, np. Wybór pism 1950, Poems 1956 ang.), dające orientację ogólną; szczegółowy opis bibliograficzny wydań sygnowanych skrótami czytelnik znajdzie w działach XII i XIII (Wydania zbiorowe oraz Wybory twórczości w przekładach) oraz na liście skrótów wszystkich wydań. Sądzimy, że ta zmiana (w stosunku do dotychczasowej konwencji redakcyjnej serii) okaże się równie a może nawet bardziej funkcjonalna. Zastosowany opis daje czytelnikowi łatwiejszy (szybszy) dostęp do kluczowych informacji. Dla szybszej orientacji w skrótach wydań publikacji obcojęzycznych na końcu podajemy oznaczenie języka (np. ang., ros., chiń.). Z kolei w odniesieniu do wydań za życia Mickiewicza, zwłaszcza wydań autorskich, w systemie skrótów przyjęliśmy (stosowaną również w edytorstwie) zasadę sygnowania wydania za pomocą skrótu miejscowości oraz roku wydania, np. Wil 1822, Pet 1829, Par 1826-36.

Jeszcze w odniesieniu do części przekładowej haseł należy dodać, że oprócz prymarnego porządku alfabetycznego języków, a w ich ramach również alfabetycznego porządku nazwisk tłumaczy, dodatkowo uwzględniono w kolejności chronologicznej publikacje tegoż utworu i tłumacza. Strukturę tej części hasła tj. listy przekładów jednego utworu można graficznie zobrazować następująco: Język przekładów (w układzie alfabetycznym, np. ang., białor., bułg. itd.) - Autorzy tłumaczeń danego języka (w układzie alfabetycznym, np. niemieckich: C. Blankensee – K. Dedecius – A. Weiss – ) - Publikacje tego samego tłumaczenia/tłumacza (w układzie chronologicznym (np. K. Dedeciusa). Konsekwencją takiego zapisu stało się zakłócenie prymarności układu chronologicznego tłumaczeń (który obowiązuje nie wobec wszystkich kolejnych przekładów danego języka, lecz w obrębie utworów jednego, tego samego tłumacza). Oczywiście, uporządkowanie chronologii tłumaczeń utworu na dany język nie jest trudne w lekturze wydania książkowego, gdyż najczęściej pełna lista przekładów obejmuje nie tak liczne grono autorów tłumaczeń (z reguły dwóch lub kilku autorów tłumaczeń). Co zrozumiałe, większa liczba tłumaczeń danego utworu Mickiewicza (i ich publikacji, w tym przedruków) w literaturach obcych dotyczy języków o największym zasięgu i literatur najżywiej reagujących na światową recepcję twórczości autora Dziadów (stąd najpokaźniejsze ilościowo listy przekładów na język rosyjski i inne języki słowiańskie, francuski, niemiecki, angielski). Takie rozwiązanie wnosi dodatkową wartość informacyjną, jaką jest rejestrowanie kolejnych publikacji przekładu tego samego tłumacza, choć i w tym przypadku dążenie do kompletności nie stanowi normy bezwzględnej. Szczególnym walorem cyfrowej bazy danych jest hipertekstowość, powalająca na aktywne, skokowe poruszanie się po wybranych poziomach sieci danych, co znakomicie ułatwia wyszukiwanie informacji, a także wprowadzanie nowych danych (aktualizację bibliografii). Zasadę wyświetlania kolejnych danych (dotyczy to wszystkich innych części haseł/utworów, jak i wszystkich działów) stanowi więc swoista procedura „schodkowa” wyświetlania kolejnych formularzy. W postaci książkowej – po dokonaniu metodą informatyczną składu wydawniczego – całość wpisanych danych przyjmuje kształt zapisu linearnego.

Zarysowane powyżej podstawowe różnice w tworzeniu i lekturze bibliografii „tradycyjnej” i nowoczesnej (cyfrowej) w niczym nie umniejszają znaczenia i potrzeby książkowej formy publikacji zgodnej z wymogami serii Nowego Korbuta. Takie dzieło było zasadniczym celem pracy Zespołu. Mamy nadzieję, że w nieodległej przyszłości wykorzystana, ciągle aktualizowana cyfrowa baza danych stanie się podstawą realizacji bibliografii podmiotowej (a później także przedmiotowej) Adama Mickiewicza – dostępnej w Internecie w systemie on-line. Tak pomyślana, dualna formuła bibliografii (książkowa i cyfrowa on-line) w optymalny sposób połączy potrzeby i walory bibliografii tradycyjnej (wielkiej tradycji Nowego Korbuta) i nowoczesnej, nakierowanej w przyszłość.

Pracę rozpoczęliśmy w 2011 roku w sześcioosobowym zespole: Jerzy Borowczyk, Zofia Dambek-Giallelis, Elżbieta Lijewska, Alicja Przybyszewska, Łukasz Słaby i niżej podpisany. W 2013 roku Ł. Słaby zrezygnował z dalszego udziału w pracach zespołu. Dziękujemy Łukaszowi za pomoc w szczególnie ważnej pierwszej fazie pracy.

Trudno byłoby nam wyliczyć wszystkie osoby i instytucje, bez pomocy których wykonanie powierzonego zadania byłoby niemożliwe. Konieczne były kwerendy w bibliotekach i archiwach krajowych, w instytucjach zagranicznych (Wilna, Petersburga, Paryża). Wyrazy wdzięczności i słowa podziękowania chcemy skierować przede wszystkim do osób, z których życzliwej rady i pomocy wielokrotnie korzystaliśmy. Inicjatorem przedsięwzięcia był Instytut Badań Literackich PAN, kierowany przez prof. dr. hab. Mikołaja Sokołowskiego, oraz nasz macierzysty Instytut Filologii Polskiej UAM, kierowany podówczas przez prof. dr hab. Katarzynę Meller. Szczególne podziękowania kierujemy do prof. dr. hab. Romana Lotha, którego inicjatywa i zachęta walnie przyczyniły się do podjęcia pracy przez zespół autorów poznańskich. Serdecznie dziękujemy Panu Profesorowi za wszystkie rady i zawsze życzliwą pomoc okazaną nam w trakcie pracy; wiele inspiracji czerpaliśmy z analogicznego dzieła prof. Lotha poświęconego Janowi Kasprowiczowi, wydanego w serii Nowego Korbuta w roku 1994. Drugim dziełem z tej serii służącym nam często za model był tom 11 serii, Juliusz Słowacki (Wrocław 2000), w opracowaniu Haliny Gacowej. Cenną radą służyła nam należąca do pierwotnego zespołu poznańskiego pracowni Korbuta – mgr Wiesława Szymanowska, zasłużona autorka i współautorka wielu tomów wcześniejszych, a ostatnio monograficznego tomu poświęconego Wyspiańskiemu.

Inspirujące były dla nas doświadczenia autorki bibliografii przedmiotowej Mickiewicza po roku 1955, pani mgr Barbary Smoleń z IBL PAN. W wielu szczegółach i sprawach pomoc nam okazali prof. dr hab. Maria Prussak, a także dr Teresa Rączka-Jeziorska. W trudnych kwestiach recepcji Mickiewicza w krajach azjatyckich ogromną pomoc okazali nam dr Tomasz Ewertowski (IFP UAM, pracujący czasowo w Szanghaju), mgr Agnieszka Łepkowska (doktorantka Uniwersytetu Warszawskiego) oraz dr Marcin Przychodniak (zatrudniony w Ambasadzie w Pekinie). W odniesieniu do przekładów Mickiewicza na język japoński niemal pełne dossier bibliograficzne zawdzięczamy dr. Terumichiemu Tsudzie oraz dr. Kōichiemu Kuyamie (autorowi wielu tłumaczeń z literatury polskiej, także Mickiewicza); w korekcie japońskiej bibliografii dopomogła nam doktorantka Uniwersytetu Tokijskiego Makiko Kihara. Dziękujemy Profesorowi Andrei de Carlo z Uniwersytetu w Neapolu za wyczerpujące informacje o dziewiętnastowiecznych i najnowszych tłumaczeniach z Mickiewicza na język włoski. Wielką pomocą w kwerendach wileńskich członkom zespołu służyła dr Teresa Dalecka i dr Irena Fedorowicz z Uniwersytetu Wileńskiego; za przysługę paryską dziękujemy dr. Krzysztofowi Hoffmannowi z Instytutu Filologii Polskiej UAM. Z wdzięcznością odnotowujemy wsparcie wielu innych Kolegów i Koleżanek z naszego macierzystego Instytutu. Wszystkim, którzy nam pomagali, serdecznie dziękujemy.

Zbigniew Przychodniak
z Zespołem